Najprzód były towarzyskie popołudniowe spotkania czwartkowe w prywatnym mieszkaniu Ewy i Juliusza Garzteckich na Starym Mieście w Warszawie przy ul. Krzywe Koło. Już w 1954 r. miały charakter spotkań dyskusyjnych młodej inteligencji z różnych środowisk zawodowych. Tematy spotkań pojawiały się spontanicznie i dotyczyły wszelkich dziedzin: od problematyki społecznej, gospodarczej i politycznej po naukę, literaturę, sztukę czy teatr. Równocześnie szybko rosła liczba uczestników tych dyskusji, tak że wkrótce małe mieszkanko naszych gospodarzy z trudem tylko mogło ich pomieścić. W sukurs przyszła wówczas propozycja kierownika Staromiejskiego Domu Kultury Związku Młodzieży Socjalistycznej Stefana Weizmana, by owe czwartkowe spotkania przenieść do niego na Rynek Starego Miasta do obszernej sali na I piętrze Domu Kultury. Tak ze społeczno-intelektualnych potrzeb powstały Klub Młodej Inteligencji w sposób naturalny od miejsca swoich narodzin przyjął nazwę Klubu Krzywego Koła. Z czasem podejmowane przez Klub problemy nie pojawiały się już spontanicznie, ale dyskusje poprzedzane były referatami, sprawozdaniami z konkretnej dziedziny czy wieczorami autorskimi pisarzy.

Wśród osób różnych profesji należeli do Klubu także artyści, a wśród nich Marian Bogusz, znany ze swej działalności w latach 1947-49 jako kierownik sekcji plastycznej w Klubie Młodych Artystów i Naukowców, gdzie organizował wystawy i spotkania autorskie twórców ówczesnej polskiej awangardy. W końcu 1954 r. z kilkoma zaprzyjaźnionymi malarzami (Zbigniew Dłubak, Andrzej Szlagier, Andrzej Zaborowski) i rzeźbiarką Barbarą Zbrożyną założył grupę, do której w 1955 r. dołączył Kajetan Sosnowski. Od daty pierwszej oficjalnej wspólnej wystawy (w pracowni Barbary Zbrożyny) otrzymała ona nazwę „Grupy 55”.

Ten rok 1955,ważny dla losów polskiej kultury, rok początku odwilży w dwa lata po śmierci Stalina, obfitował w wiele istotnych wydarzeń.  Jednym z nich, stanowiącym zapowiedź zmian „odwilżowych” w sztuce, była Ogólnopolska Wystawa Młodej Plastyki w Arsenale, otwarta w lipcu tego pamiętnego roku, w związku z V Światowym Festiwalem Młodzieży i Studentów, odbywającym się latem w Warszawie. Zaproszony do niej został również Marian Bogusz. On jednak uwarunkował swój udział w arsenałowej wystawie od zaproszenia na nią wszystkich członków „Grupy 55” oraz wyeksponowania ich dzieł w sposób zespolony, tak by nie dzieliły ich obrazów prace innych autorów. Na to nie uzyskał zgody. Dlatego zamiast w Arsenale, ale równolegle z wystawą arsenałową, od 5 sierpnia do 13 września zorganizował pokaz Grupy w salonie Desy przy Rynku Starego Miasta, obok Staromiejskiego Domu Kultury. Zapewne wtedy przyszła Boguszowi do głowy idea założenia i poprowadzenia galerii sztuki, podobnie jak robił to przed siedmiu laty w Klubie Młodych Artystów i Naukowców. Już 6 listopada 1955 r. przedstawił więc na forum Klubu Krzywego Koła (jeszcze w mieszkaniu Garzteckich) propozycję powołania sekcji plastycznej Klubu, co zostało przyjęte jako jedna z form jego działalności. Bogusz został kierownikiem sekcji i choć jeszcze wystawy „Grupy 55” odbywały się: jedna w pracowni Zbrożyny, a druga na parkanie w Alei Wyzwolenie w pobliżu Placu Na Rozdrożu – to już 30 czerwca 1956 r. otwarta została pierwsza wystawa Galerii „Krzywego Koła” w Staromiejskim Domu Kultury, tymczasem jeszcze w sali, gdzie odbywały się czwartkowe spotkania dyskusyjne. Ale wszystkie następne już w wydzielonej, osobnej sali piętro wyżej.

At first there were Thursday afternoon meetings of friends at the private flat of Ewa and Juliusz Garztecki in Warsaw Old Town Krzywe Koło (Bent Circle) St. As early as 1954, these were discussion meetings of young intellectuals, representing various professional milieus. Meeting topics appeared spontaneously and touched upon all possible areas: from social, economic and political issues, through science, literature, art and theater. The number of discussion participants was rapidly growing, so shortly, a small flat of our hosts could hardly accommodate all. Then, an aid came from Stefan Weizman, a manager of the Old Town Culture Center of the Socialist Youth Union, who suggested to move the Thursday meetings to his premises in the Old Town Market, to a spacious room located on the first floor of the Culture Center. Thus, social and intellectual needs gave birth to the Young Intellectuals Club which was called the Bent Circle Club, after the place of its origin. Gradually, the problems dealt with by the Club were not spontaneous anymore, discussions were proceeded with papers and reports on a given field, and soirees.

Among representatives of various professions, there were artists in the Club, including Marian Bogusz, who in the years 1947- 49, had headed the fine arts section of the Young Artists and Scientists Club. The latter organized exhibitions and soirees of the then Polish avant-garde.

In the late 1954, Bogusz with some of his painter friends (Zbigniew Dłubak, Andrzej Szlagier, Andrzej Zaborowski) and Barbar Zbrożyna, a sculptor, founded a group which was joint by Kajetan Sosnowski in 1955.  It was called “Group 55”, owing its name to the first official, collective exhibition (held at Barbara Zbrożyna’s atelier).

The year 1955, significant for the fate of the Polish culture – the year of the beginning of the thaw, two years after Stalin’s death – brought about a couple of vital events. One of these, forecasting the “ thaw” transformations in art, was the All-Poland Young Art Exhibition at the Arsenal, opened in July of this memorable year, in relation to the 5th Youth and Students World Festival that took place in summer in Warsaw. Marian Bogusz was invited to participate. He agreed, subject to the condition that all other members of the “Group 55” would take part, and that their oeuvre would be presented in a coherent manner, i.e.,  their pieces would not be spread among works by other artists. The organizers did not go for it. This is why, instead of  the Arsenal – but parallel to the Arsenal exhibition; from August 5th to September 13th  – he mounted the presentation by the Group in the Desa salon in the Warsaw Old Town Market, next door to the Old Town Culture Center. Most likely, it was when Bogusz hit on an idea to found and run an art gallery, similarly as he had done seven years earlier in the Young Artists and Scientists Club. As early as November 6th 1955, he voiced a proposal in the Bent Circle Club forum (still meeting at the Garzteckis’ flat) to create an art section of the Club. The proposal was approved as one of the forms of activity. Bogusz was the section manager. Though the exhibitions by “Group 55” were mounted: one in Zbrożyna’s atelier, the other – on the fence along Aleja Wyzwolenia street close to Na Rozdrożu square, the first exhibition of the “Bent Circle” Gallery was opened at the Old Town Culture Center, as early as June 1956, for the time being put up in the room that housed the Thursday discussion meetings. All the subsequent presentations were held in a separate room, one floor above.

The first exhibition at the Gallery showed

Na owej pierwszej wystawie Galerii przedstawione były prace tylko Bogusza, Dłubaka i Sosnowskiego. Pokazowi towarzyszył skromny katalog, na który składała się okładka z reprodukcjami prac trzech autorów ekspozycji, wykonana fotograficznie przez Dłubaka, oraz maszynopis zredagowanego przez niego manifestu „Grupy 55”. Zaczynał się on od stwierdzenia, że celem stworzenia obrazu nie jest jego walor estetyczny, ale wyrażenie przez malarza i utrwalenie za pomocą znaków plastycznych jego myśli. Obraz jest prowokacją. Winien zmusić odbiorcę do myślenia – napisano w manifeście. Trzy następne jego części nosiły tytuły: „Walka z estetyzmem”, „Metafora” i „Treść”. W jego zakończeniu stwierdzali autorzy: Tak w wypowiedziach, jak i publikowanych artykułach w naszej prasie, coraz częściej spotykamy się z mieszaniem sztuki intelektualnej z tanim estetyzmem. Walka z tym stanem rzeczy jest obowiązkiem każdego postępowego artysty.

Autorzy manifestu, umieszczając na pierwszym planie metaforę jako główny środek wyrazu, przekonani byli o progresywności i nowoczesności swego programu artystycznego. I był on istotnie rewolucyjny w stosunku do istniejącego do niedawana w Polsce realizmu socrealistycznego, choć zapóźniony wobec sztuki kinetycznej i początków malarstwa materii, rozwijających się w tym czasie na świecie. Otwierał jednak drogę do respektowania roli intelektu w sztuce, do nieograniczonych możliwości poszukiwania i eksperymentu. W tym też kierunku zmierzać będzie upowszechniająca właściwe rozumienie sztuki działalności Galerii „Krzywego Koła” prowadzonej przez Mariana Bogusza, a dotowanej przez Ministerstwo Kultury i Sztuki oraz Wydział Kultury Dzielnicowej Rady Narodowej, które przekazywały środki na jej działalność zarządowi Staromiejskiego Domu Kultury. Mecenat państwowy stał zresztą za wszystkimi tak licznymi inicjatywami Bogusza w zakresie rozwoju i upowszechniania sztuki.

only the oeuvre by Bogusz, Dłubak and Sosnowski. The event was accompanied by a modest catalogue, featuring a cover with reproductions of the pieces by these three artists; photographs taken by Dłubak, and a typewritten manifesto of the “Group 55”. It started with a statement that an objective of a picture is not its aesthetic aspect, but the expression of an artist’s thoughts  and recording them by means of artistic signs. A picture is a provocation. It should make a viewer think –

The manifesto says. Three subsequent chapters were entitled: “Fight with Aestheticism”, “Metaphor” and “Content”. Finally, the manifesto author’s concluded : Both spoken statements, and articles in our press more and more frequently mix intellectual art with cheap aestheticism. The fight with this status quo is the obligation of every progressive artist¹.

The manifesto authors, focusing on the metaphor, as a main means of expression, were convinced that their artistic program was progressive and modern. Substantially, it was a revolutionary approach, when compared with the social realism that had been prevailing in Poland, nevertheless, it lagged behind kinetic art and  painting of matter being then developed in the world. It opened, however, a pathway to respect  a role of intellect in art, and

an unlimited opportunities to search and experiment.  This direction, popularizing proper understanding of art,  will be followed by the “Bent Circle” Gallery run by Marian Bogusz, and subsidized by the Ministry of Culture and Art, as well as by the District National Council Culture Department (Wydział Kultury Dzielnicowej Rady Narodowej) who provided means for the Gallery operation to the management of the Old Town Culture Center. As a matter of fact, a state patronage covered each and every of numerous initiatives by  Bogusz in the area of art development and propagation.

Bogusz was convinced about an indispensable, essential social role of art,

wernisaż wystawy Mariana Bogusza, 1960

Preview of the exhibition by Marian Bogusz, 1960

wernisaż wystawy Mariana Bogusza, 1960; Julian Przyboś, Bronisława przyboś

Preview of the exhibition by Marian Bogusz, 1960; Julian Przyboś, bronisława przyboś

Bogusz miał przeświadczenie o niezbywalnej, ważkiej roli społecznej sztuki, a w związku z tym spoczywającym na artyście obowiązku, z jednej strony, wpływania na ciągły nowatorski rozwój plastyki, z drugiej – szukania wciąż nowych form przybliżania jej społeczeństwu. Jednoosobowo, nie pozwalając nikomu ingerować w swoje decyzje, prowadził Bogusz pionierską, pierwszą w Polsce po latach socrealizmu, autorską Galerię „Krzywego Koła”, pokazując wyłącznie sztukę progresywną, poszukującą. Były tu w latach 1956-59 prezentowane prace: awangardowych na owe czasy młodych grup artystycznych, jak poznańskie „R-55” i „4F+R”, katowicka „St-53”, lubelska grupa „Zamek” czy własna „Grupa 55”, poszukujących twórców łódzkich z kręgu Strzemińskiego, a także prace z zakresu nowoczesnej fotografii i architektury.

Galeria „Krzywego Koła” (nazwana w dwa lata po jej powstaniu Galerią Sztuki Nowoczesnej „Krzywe Koło”) lansowała wszystkich najwybitniejszych naszych artystów w okresie kształtowania się dopiero ich twórczości, jak Stefan Gierowski, Tadeusz Dominik, Stanisław Fijałkowski, Jerzy Nowosielski, Erna Rosenstein, Jan Tarasin, Lucjan Mianowski, Edward Krasiński, Zbigniew Gostomski, Jan Ziemski, Alina Szapocznikow, Magdalena Więcek i wielu innych.

by the same token, about the artist’s duty, on one hand, to impact a continuous, innovative development of art, on the other - to search for ever new forms to bring it closer to the society. Bogusz ran the “Bent Circle” Gallery - a pioneering enterprise, the first in Poland after years of  social realism –showing exclusively the seeking, progressive art. He did not let anyone interfere into his

one-man undertaking. In the period 1956 – 1959 he presented: the then avant-garde works by young artistic groups, such as “R-55” and “4F+R”, the Katowice “St-53”, the “Castle” Lublin group, or his “Group 55”,  the searching Łódź artists close to Strzemiński, as well as works related to modern photography and architecture.

The “Bent Circle” Gallery (renamed the “Bent Circle Contemporary Art Gallery” two years after it had been opened) promoted all our most outstanding artist, as early as in the period of their creative shaping, to mention some of them; Stefan Gierowski, Tadeusz Dominik, Stanisław Fijałkowski, Jerzy Nowosielski, Erna Rosenstein, Jan Tarasin, Lucjan Mianowski, Edward Krasiński, Zbigniew Gostomski, Jan Ziemski, Alina Szapocznikow, Magdalena Więcek, an a number of others.

One of the Gallery objectives was to assist the formation and acceleration of the modern art development in Poland. Here, the exhibition participants had an

Jednym z celów Galerii była pomoc w formowaniu i przyspieszaniu rozwoju sztuki nowoczesnej w Polsce. Tu bowiem uczestnicy wystaw mieli możność konfrontowania stadium własnych poszukiwań i osiągnięć z wynikami poszukiwań i osiągnięciami kolegów z innych rejonów kraju. Tu odbywały się spotkania i dyskusje ważne dla dojrzewania świadomości plastycznej artystów. Wystawy w Galerii udostępniane były bezpłatnie zwiedzającym. Miały kształtować upodobania i szerzyć wiedzę o nowej sytuacji w sztuce. Prócz tego z inicjatywy Bogusza Galeria prowadziła akcję „poniedziałków plastycznych”, skierowanych głównie do młodzieży, a prowadzonych w stołecznych zakładach pracy, hotelach robotniczych i peryferyjnych Domach Kultury, by szerzej docierać do społeczeństwa, do ludzi, którym brak nawyku zwiedzania wystaw.

W 1960 r. Bogusz zorganizował z okazji Międzynarodowego Kongresu Krytyków Sztuki AICA w Galerii „Krzywego Koła” „Konfrontacje” – wystawę obejmującą cykl wystaw indywidualnych, które ukazywały aktualne naówczas poszukiwania, eksperymenty i osiągnięcia polskich artystów młodego i średniego pokolenia (Bogusz, Brzozowski, Dominik, Gierowski, Kierzkowski, Nowosielski, Szapocznikow, Ślesińska, Tarasin, Tchórzewski, Więcek, R. Ziemski). W dwa lata później zrealizował w „Krzywym Kole” wystawę pt. „Polska Sztuka Nowoczesna 1957-61” ze zbiorów Galerii. Po zamknięciu ekspozycji wszystkie prace – trzydziestu trzech autorów – przekazane zostały przez Mariana Bogusza 13 lutego 1963 r. jako dar Galerii „Krzywego Koła” dla Muzeum Narodowego w Warszawie.

 opportunity to confront  their quest and achievements with the results achieved by their fellow colleagues from other regions of the country. Here, the discussions, significant for the maturing process of artistic awareness, were taking place. Audiences enjoyed a free of charge entry to the exhibitions held at the Gallery. The purpose was to shape tastes and spread the knowledge on the new situation in art. Further, on the initiative of Bogusz, the Gallery ran the “art Mondays” addressed mainly to young people, organized at the places of work of the capital city, workers’ hostels, Culture Centers located in the outskirts of  town, so as to reach the society at alrge; people who lack the habit of visiting exhibitions.

In 1960, at the “Bent Circle” Gallery, on the occasion of the AICA  International Art Critics Congress, Bogusz organized the “Confrontations” – an event that covered a serious of one-man exhibitions that illustrated the then current search, experiments and achievements by the artists of young and mid generation (Bogusz, Brzozowski, Dominik, Gierowski, Kierzkowski, Nowosielski, Szapocznikow, Ślesińska, Tarasin, Tchórzewski, Więcek, R. Ziemski). Two years later, at the “Bent Circle”, he mounted the exhibition entitled

“Polish Modern Art 1959-61” that showed the items of the Gallery collection. After the exposition was closed, all works by thirty three authors, were handed over by Marian Bogusz, to the National Museum in Warsaw on February 13th 1963, as a donation of the “Bent Circle” Gallery.

In 1964 and 1965, the “Bent Circle” Contemporary Art Gallery was presenting, on monthly basis, the exhibitions that were

WERNISAŻ wystawy Mariana Bogusza, 1960; Z lewej Mariusz Tchorek

Preview of the exhibition by marian bogusz, 1960; Mariusz Tchorek on the left

W 1964 i 1965 r. Galeria Sztuki Nowoczesnej „Krzywe Koło” prezentuje z comiesięczną częstotliwością zawsze interesujące i wartościowe artystycznie wystawy, m.in. Zbigniewa Gostomskiego, Tadeusza Dominika, Stefana Gierowskiego, Theodore Odza ze Stanów Zjednoczonych, Jadwiga Maziarskiej, grupy artystów łódzkich, rysunków i gwaszy ze Związku Radzieckiego.

Wystawy Kajetana Sosnowskiego i Mariana Bogusza były ostatnimi pokazami w Galerii „Krzywego Koła”, działającej przez 10 lat pod kierownictwem Mariana Bogusza. W „Kierunkach” w artykule pt. „Co z galerią?” pisze autor: Trudne do rozszyfrowania decyzje kierownictwa Domu Kultury doprowadziły ostatnio do przerwania działalności Galerii.

W dwa lata później Bogusz, założyciel pionierskiej awangardowej Galerii „Krzywego Koła” i prowadzący ją 10 lat, zasłużony inicjator wielu wystaw i innych imprez plastycznych, rozwijający wieloraką bezinteresowną działalność społeczną i artystyczną, otrzymał z rąk Ministra Kultury i Sztuki, Lucjana Motyki, odznaczenie Zasłużony Działacz Kultury.

always interesting and carried artistic values, among others by: Zbigniew Gostomski, Tadeusz Dominik, Stefan Gierowski, Theodore Odza from the United

States, Jadwiga Maziarska, the Łódź artists group, drawings and gouaches by Soviet artists.

The exhibitions by Kajetan Sosnowski and Marian Bogusz were the last events to be put up at the “Bent Circle” Gallery, under 10 years period of Marian Bogusz management.  The article  entitled “What about the Gallery?”, published in the “Kierunki” (Directions) says: The decisions difficult to decipher, adopted lately by  the Culture Center management resulted in the interruption of the Gallery activity². Two years later, Bogusz – the founder of the pioneering, avant-garde “Bent Circle” Gallery, who had been running it for ten years; a well-deserved initiator of numerous exhibitions and other artistic events, who had been developing various forms of unselfish social and artistic activity, received the Culture Propagator of Merit (Zasłużony Działacz Kultury) distinction, handed by Lucjan Motyka, The then Minister of Culture and Art.

WERNISAŻ wystawy Mariana Bogusza, 1960

Preview of the exhibition by marian bogusz, 1960

1 Katalog "Grupa 55", Bogusz Marian, Dłubak Zbigniew, Sosnowski Kajetan. "Metafora. Treść. Warsztat nowoczesny" [Warszawa 1956].

2 E. Gert "Co z galerią?", "Kierunki" z 14.11.1956 r.

​

Dr Bożena Kowalska

Teoretyk i krytyk sztuki. Autorka 23 książek z zakresu sztuki współczesnej, m.in. „Polska awangarda malarska 1945-1970. Szanse i mity”,  „Sztuka w poszukiwaniu mediów”, „Od impresjonizmu do konceptualizmu”, „Fragmenty życia” oraz 15 monografii, m.in. Romana Opałki, Jana Berdyszaka, Henryka Stażewskiego, Wojciecha Fangora, Józefa Szajny, Karla-Heinza Adlera, Mariana Bogusza, Kajetana Sosnowskiego. Od 1956 roku publikacje w prasie polskiej i zagranicznej, współpracownik pism artystycznych: Sztuka, Projekt, Format. Wykładowca w latach 1974-1991 zagadnień sztuki współczesnej w ASP w Warszawie, Łodzi i Norymberdze. Współtwórczyni i kierownik przez 29 lat Galerii 72 w Chełmie przy Muzeum, gdzie stworzyła zbiory sztuki najwybitniejszych twórców polskich i zagranicznych. Autorka kilkudziesięciu wystaw problemowych i indywidualnych w kraju i za granicą. Od 1983 roku prowadzi Międzynarodowy Plener Dla Artystów Posługujących się Językiem Geometrii. Członek Klubu Krzywego Koła, ZAIKS, AICA.

¹ The “Group 55” catalogue, Bogusz Marian, Dłubak Zbigniew, Sosnowski Kajetan. “Metaphor. Content. Modern Workshop” [Warsaw 1956].

²  E. Gert ”What about the Gallery?” , “Kierunki” (Directions) from November 14th 1956.

Bożena Kowalska, PhD

Theoretician and art critic. The author of 23 books on contemporary art, i.e., “The 1945- 1970 Polish Painting Avant-Garde. Opportunities and Myths”, “Art on the Search for Media”, “From Impressionism to Conceptualism” , “The Fragments of Life”, and 15 monographs, i.e., of  Roman Opałka, Jan Berdyszak, Henryk Stażewski, Wojciech Fangor, Józef Szajna, Karl-Heinz Adler, Marian Bogusz, Kajetan Sosnowski. Since 1956 she has been publishing in the Polish and foreign press, in cooperation with art magazines: Sztuka (Art), Projekt (Design), Format (Format). In the period 1974-1991, she was a lecturer on contemporary art issues at the Academies of Fine Arts in  Warsaw, Łódź and Nuremberg. The cofounder and 29 years manager of the 72 Gallery at the Chełm museum, where she had collected the oeuvre by the most outstanding Polish and foreign artists. The author of several dozens topic oriented and post plein-air workshop exhibitions at home and abroad. Since 1983 she has been running the International Plein-Air Workshops for Artists Applying the Language of Geometry. Member of the Bent Circle Club, ZAIKS, (Polish Society of Authors and Composers), AICA.